Η Ορθόδοξη Εκκλησία κατά την ‘τουρκοκρατία : η αντιμετώπιση θεολογικών και φιλοσοφικών κινδύνων κατά του Γένους

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
   
    Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, στις 29 Μαΐου 1453,  σήμαινε την πλήρη και οριστική κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την υποταγή στους Μουσουλμάνους όλων των χριστιανικών λαών της Ανατολής, εκτός από τους Ρώσους. « Εάλω η Πόλις». Η Εκκλησία, η οποία αποτέλεσε τον ηγέτη στις δύσκολες αυτές ώρες, μαζί με τις κοινότητες διέσωσαν την ελληνική παιδεία. Η ελληνική γλώσσα αποτέλεσε την κυρίαρχη γλώσσα σε ολόκληρο το ρωμαίικο χώρο. Αποτέλεσε τη γλώσσα της Εθναρχίας, της λατρείας και της θεολογίας.

    Θεμελιώδεις ιδέες (αμαρτία, τιμωρία, μετάνοια, αποκατάσταση), που η χριστιανική θεολογία πρέσβευε ανέκαθεν, αποκτούν υπαρξιακή σημασία κάτω από τις νέες συνθήκες ζωής ,υπαγορεύουν τη στάση, τη σκέψη και τη δράση τόσο του υπόδουλου λαού όσο και της ιθύνουσας τάξης. Καθ όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι ιδέες αυτές θα αποτελέσουν το κέντρο, τον πυρήνα, της θρησκευτικής σκέψης και της πνευματικής ζωής των ορθοδόξων ραγιάδων, θα κατευθύνουν τη θρησκευτικότητα και την πνευματικότητα τόσο των ατόμων όσο και του συνόλου. Επίσης θα βρεθούν στο επίκεντρο όλων των ιδεολογικών και εθνικοθρησκευτικών ρευμάτων και επαναστατικών κινημάτων. Και το σπουδαιότερο, θα βοηθήσουν τους διάφορους ορθόδοξους λαούς που ζουν κάτω από τον τουρκικό ζυγό να αποκτήσουν σιγά σιγά τη συνείδηση ότι συνιστούν ένα έθνος, το έθνος των Ορθοδόξων. Επίσης θα βρεθούν στο επίκεντρο όλων των ιδεολογικών και εθνικοθρησκευτικών ρευμάτων και επαναστατικών κινημάτων. Και το σπουδαιότερο, θα βοηθήσουν τους διάφορους ορθόδοξους λαούς που ζουν κάτω από τον τουρκικό ζυγό να αποκτήσουν σιγά σιγά τη συνείδηση ότι συνιστούν ένα έθνος, το έθνος των Ορθοδόξων, σε αντίθεση με το έθνος των Λατίνων και το έθνος των Τούρκων ότι αποτελούν το γένος των ευσεβών έναντι του γένους των δυσεβών και του γένους των ασεβών ότι είναι το γένος των πιστών σε αντίθεση με το γένος των αιρετικών και το γένος των απίστων.
Αποδυναμωμένη αλλά όχι ανύπαρκτη πλέον η Ορθόδοξη Εκκλησία ήρθε αντιμέτωπη με ποικίλους θεολογικούς και φιλοσοφικούς κινδύνους αλλά και αιρέσεις, έριδες και άλλες διαμάχες που έθεταν ταυτόχρονα σε κίνδυνο την καθοδήγηση του Έθνους προς τη λευτεριά. Γι αυτό και η Εκκλησία είχε πάντα σαν κύριο μέλημά της την ίδρυση και την ομαλή λειτουργία των κρυφών σχολείων καθώς και τη μόρφωση των διδασκάλων και το περιεχόμενο των διδακτικών προγραμμάτων.


1) Περί της Ιεράς Προσκομιδής

Η πρώτη έριδα που δημιουργήθηκε ήταν στο Άγιο Όρος περί της Ιεράς Προσκομιδής και «περί του ποια είναι τα δεξιά του Αγίου Άρτου, όταν το θέτει ο ιερέας εις το Άγιον δισκάριον…». Το πρόβλημα ξεκίνησε απ το έντυπο Ευχολόγιο που εκδόθηκε στη Βενετία το έτος 1609 απ τον Αντώνιο Πινέλλο. Στο Ευχολόγιο αυτό, όπως και σε κείμενο του εκ Κρήτης καταγόμενου πρώην ηγουμένου της Μονής Βατοπεδίου Βενεδίκτου, διατυπώθηκε η άποψη ότι στα δεξιά του αμνού άπου τοποθετείται η μερίδα της Θεοτόκου και των Αγίων είναι το μέρος της δεξιάς χειρός του ιερέα καθώς αυτός λειτουργώντας βλέπει προς το θυσιαστήριο.
Απάντηση στο θέμα αυτό έδωσε ο ιερομόναχος Θεόκλητος, εκκλησιάρχης και δομέστιχος της Μονής των Ιβήρων, υποστηρίζοντας ακριβώς το αντίθετο. Τις θέσεις του τις τεκμηριώνει στην προγενέστερη παράδοση, στον Άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, και τον πρώτο μεταβυζαντινό ερμηνευτή Ιωάννη Ναθαναήλ. Σχετικά με το ζήτημα αυτό, ενεπλάκη και το Οικουμενικό Πατριαρχείο .

2) Εξισλαμισμός

    Εξισλαμισμός (εξ + Ισλάμ) ονομάζεται η προσχώρηση στη θρησκεία του Ισλάμ με αποκήρυξη της προηγούμενης θρησκευτικής πίστης, είτε με την πειθώ είτε με τη βία. Το φαινόμενο αυτό παρουσιάστηκε έντονα, κυρίως στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

    Ο κίνδυνος του εξισλαμισμού και του εκλατινισμού ήταν εξ ίσου μεγάλος, μεγαλύτερος μάλιστα ο δεύτερος, λόγω της ομοιότητας στη θρησκεία και του υψηλού πολιτιστικού επιπέδου των Δυτικών, που διευκόλυναν την αφομοίωση, ενώ ως προς το αλλόθρησκο Ισλάμ η αίσθηση της διαφοράς και της υπεροχής δημιουργούσε κάποιους φραγμούς και επιφυλάξεις. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, το Πατριαρχείο ήταν που φρόντιζε για την παιδεία του Γένους. Οι Τούρκοι δεν ήθελαν να μορφώνονται οι υποδουλωμένοι Έλληνες ώστε να χάσουν έτσι σιγά σιγά την εθνική και εκκλησιαστική τους ταυτότητα. Οι νεομάρτυρες όμως τόνωσαν την εκκλησιαστική συνείδηση των υπόδουλων ρωμιών. Ο πρώτος Πατριάρχης ύστερα από την άλωση, ο Γεώργιος Σχολάριος, έχοντας βαθιά επίγνωση της ευθύνης του απέναντι του «σκλάβου» και του έθνους σύμφωνα με παλαιά παράδοση, ένα χρόνο μετά την άλωση, το 1454, ιδρύει την Πατριαρχική Σχολή. Από τη Σχολή αυτή βγήκαν οι «διαπρεπέστεροι των διδασκάλων του Γένους και των συγγραφών του, πατριάρχαι, αρχιερείς, μεγάλοι διερμηνείς της Πύλης και οσποδάριοι των Παραδουνάβιων χωρών»[http://www.xfd.gr/]

3) Καθολικισμός- Εκλατινισμός-οικουμενισμός

    Ο προσανατολισμός των Ελλήνων προς το ομόδοξο κράτος του βορρά επιταχύνεται ασφαλώς από την ένταση του ανταγωνισμού των Καθολικών και Διαμαρτυρομένων στην Ανατολή, ιδίως ύστερα από την σύνοδο του Trento. Με την άνοδο του Γρηγορίου ΙΓ’ (1572-1585) στον παπικό θρόνο οι αγώνες των Χριστιανών εναντίον των Τούρκων μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα. Ο δραστήριος ποντίφηκας ενδιαφέρεται προ πάντων ν’ αναχαιτίσει την εξάπλωση του λουθηρανισμού.
Η κίνηση των Καθολικών κληρικών στην Ανατολή εμπνέεται προ πάντων από τον καρδινάλιο Bellarmino (1542-1621), ευφυή και φανατικό Λατίνο συγγραφέα, γνώστη της ελληνικής, καθώς και των εκκλησιαστικών ζητημάτων της Ορθοδοξίας. Ήταν αυτός που είχε ρίξει τον Giordano Bruno στην πυρά και είχε φέρει τον Γαλιλαίο στην σκληρή ανάγκη ν’ ανακαλέσει την θεωρία του. Ο ζήλος του Bellarmino φλογίζεται από την πίστη του στην ενότητα της Εκκλησίας. Γι’ αυτό θερμά πάντοτε υποστήριζε τους Καθολικούς μισσιοναρίους με τις συμβουλές και με τις αποφάσεις του στις δύσκολες περιστάσεις, που συναντούσαν στο έργο τους, και συνηγορούσε γι’ αυτούς στον πάπα. Το έργο του «Doctrine chretienne de l’Eglise catholique» μεταφράζει στην δημοτική ελληνική (Ρώμη 1616) ο μαθητής και κατόπιν καθηγητής στο ελληνικό φροντιστήριο του Αγίου Αθανασίου Αθηναίος λόγιος Λεονάρδος Φιλαράς.
Το πνεύμα ακριβώς του Bellarmino ακολουθεί ο Φιλαράς, όταν στην δεύτερη έκδοση της «Doctrine chretienne» στο Παρίσι (1633), την αφιερωμένη στον καρδινάλιο Richelieu γράφει: «Θέλει να γνωρίση όλος ο Ορθόδοξος κλήρος πόσον είναι απλός, πόσον ολάκερος, αδιαίρετος, ένας και μόνον ολούθε ο Χριστός, με του οποίου το αυτό, και ένα ζωηφόρον πνεύμα όλοι μας οδηγούμεθα, τόσον εις την ανατολικήν, όσον και εις την δυτικήν Εκκλησίαν, αν ίσως και ο δεσμός της αγάπης θέλη ευρεθή ανάμεσον εις τους Χριστιανούς, και αν εκείνος δεν διαμερισθή από τες εδικές μας διαφορές και διχόνοιες» . Η απώτερή του σκέψη ήταν «να σηκωθή από το ελεεινόν της πτώμα η ανατολική εκκλησία και να ξαναζήσει το γενναίο έθνος εκείνο, οπού ήταν άλλες φορές το άλας και ο ήλιος της οικουμένης».
    Η στάση των αντιδυτικών/ανθενωτικών δε βασιζόταν σε κάποια ιδεοληψία, ούτε ήταν ατεκμηρίωτη. Στηριζόταν σε πολύ καλή γνώση της Δύσης και των μόνιμων διαθέσεων της Παπικής και Φραγκικής εξουσίας για εκκλησιαστική και πολιτική επικυριαρχία. Η Εθναρχούσα Εκκλησία βρέθηκε στη δύσκολη θέση να διαχειριστεί ένα αμιγώς πολιτικό πρόβλημα. Αποστολή της Εκκλησίας ήταν (και είναι) η περιφρούρηση της Ορθοδοξίας

    Η προπαγανδιστική εργασία των Ιησουιτών στην Εγγύς Ανατολή και προ πάντων στις ελληνικές χώρες, που αποτελούσαν την κύρια εστία της Ορθοδοξίας, δεν αποτελούσε παρά μέρος ενός γενικότερου σχεδίου, μέσα στο οποίο σημειωνόταν ως στόχος όλη σχεδόν η Ανατολική Ευρώπη, η Πολωνία, η Τσεχία, η Σλοβακία κ. λ., η Ρωσία, Τρανσυλβανία, Βλαχία και Μολδαβία, καθώς και οι άλλες βαλκανικές χώρες. Σε όλες αυτές εργάζονταν δραστήρια οι Καθολικοί για την επιτυχία των σκοπών τους, για την επιβολή δηλαδή των αποφάσεων της συνόδου της Φλωρεντίας και του πρωτείου του πάπα.
    Είναι μία ακάθεκτη εξόρμηση του Καθολικισμού προς Α., προς τις σλαβικές χώρες με πρωτοπόρους τους Μοναχούς του τάγματος του Ιγνατίου Λογιόλα. Μέσα στο γιγάντιο αυτό και αληθινά επικό πλαίσιο της εργασίας των Καθολικών, που καταρτίζεται από εμπνευσμένους Ιησουίτες, όπως ο Antonio Rossevino και ο πολύς ιδρυτής της θεωρίας του πανσλαβισμού Jurij Krizanic, έχουν θέση και τα σχέδια σημαντικών κληρικών, ιδίως του Bellarmino, στην Εγγύς Ανατολή.
    Ποια όμως ήταν τότε τα ερείσματα του Καθολικισμού στην Ανατολή; Μετά την Άλωση βρίσκουμε στον Γαλατά και στην Κωνσταντινούπολη Δομηνικανούς Μοναχούς και ορισμένες εκκλησίες Καθολικών, που εξυπηρετούν τις πνευματικές ανάγκες κυρίως των Γενουατών, αλλά και των άλλων Ευρωπαίων των εγκαταστημένων εκεί κατά το δεύτερο μισό του 15 αι. Στα χρόνια λοιπόν του Μεχμέτ Β’ διαμορφώνεται η Καθολική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης. Ο Λατίνος όμως Πατριάρχης εδρεύει στην Ρώμη η και αλλού. Αυτός διόριζε ένα πατριαρχικό επίτροπο (vicario patriarcale) κοντά στα τάγματα των Φραγκισκανών και Δομηνικανών, ο οποίος είχε εκτεταμένη διοικητική δικαιοδοσία, στην Θράκη, Μ. Ασία (εκτός από το vicariato apostolico της Σμύρνης) και στην σημερινή Ελλάδα, εκεί ιδίως όπου δεν υπήρχαν πια Καθολικοί Επίσκοποι, όπως π.χ. στην Μυτιλήνη και στην Μακεδονία. Λατίνοι αρχιεπίσκοποι και Επίσκοποι υπήρχαν στην Χίο, Σμύρνη, Νάξο, Σύρο, Σαντορίνη, Μήλο, Άνδρο κ. λ..π Η ίδρυση της Sacra Congregatio de Propaganda Fide στα 1622, με την οποία ο Λατίνος Πατριάρχης έγινε πια απλός τιτουλάριος, αποτέλεσε σταθμό προς την αναζωογόνηση και εξόρμηση του Καθολικισμού.
    Οξύτητα στις σχέσεις ορθοδόξων-καθολικών συναντούμε συχνά στην βενετοκρατούμενη Επτάνησο, όπου ό καθολικός κλήρος καταπιέζοντας την θρησκευτική συνείδηση τών ορθοδόξων προκαλούσε την αγανάκτησή τους και γεννούσε «immortale odium copta Latinos». Συχνά ό κλήρος αυτός ανάγκαζε τούς ορθοδόξους, τούς αφοσιωμένους με πίστη στα πατροπαράδοτα, ν’ αναβαπτίζουν τα παιδιά τους σύμφωνα με τούς τύπους της ρωμαϊκής εκκλησίας ή να τελούν το μυστήριο τής θείας ευχαριστίας με «άζυμον άρτον», ή τούς παρενοχλούσε με διάφορους άλλους τρόπους.

    Πραγματοποιήθηκαν αρκετές ενωτικές προσπάθειες με αιρετικούς, οι μεμονωμένες περιπτώσεις μυστηριακής διακοινωνίας και λειτουργικών συγχρωτισμών Ορθοδόξων - ετεροδόξων ήταν κάτι το σύνηθες -ιδίως σε ορισμένους τόπους και χρονικές περιόδους- ενώ συχνά ορισμένοι Ορθόδοξοι διεκήρυτταν απαράδεκτα φρονήματα, παρόμοια με τα σημερινά οικουμενιστικά1.
 [π. Βασιλείου Παπαδάκη «Το σχίσμα του ζηλωτικού Παλαιοημερολογιτισμού», Μέρος Γ΄, Κεφ. Γ]
    Ο γνωστός για την δράση του για την ένωση τών εκκλησιών πρωτοτταπάς του Χάνδακα Ιωάννης ό Πλουσιαδηνός (το 1492 Ιωσήφ, επίσκοπος Μεθώνης) κατακρίνει τούς ορθοδόξους παπάδες, γιατί εμποδίζουν «τας ιεράς της εκκλησίας συνάξεις», γιατί δεν αφήνουν «τούς βουλομένους ποιείν πανηγύρεις αγίων, ούτε κηδείας νεκρών κατά το ειωθός, αλλ’ ούτε μνείας τών κεκοιμημένων» ενωτικών βέβαια, γιατί επηρεάζουν τον λαό και ξανακερδίζουν αυτούς πού είχαν δεχθή την ένωση. «Ορώμεν οφθαλμοφανώς, γράφει, και καθ’ ημέραν, ότι υπετάγησαν εις το υμών ασεβές φρόνημα, προτιμώντες εάσαι τα παιδία αυτών αβάπτιστα ή βαπτίσαι αυτά ιερεύς της εκκλησίας, ήγουν της αγίας ενώσεως».

    Για να αποφευχθούν πάντως οι εξισλαμισμοί και οι εκλατινισμοί και να μη γίνουν ποτάμι από μικροί χείμμαροι και αφανίσουν το Γένος στην πορεία τους, χρειαζόταν ο φραγμός και οι ρίζες της παιδείας, μετά μάλιστα από το βαθύ σκοτάδι της απαιδευσίας και της αμάθειας των προηγουμένων αιώνων. Ό,τι έκανε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με τις περιοδείες του και την ίδρυση σχολείων σε λαϊκό επίπεδο, έκαναν σε υψηλότερη βαθμίδα οι Κολλυβάδες Άγιοι εκδίδοντας και ερμηνεύοντας κείμενα της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας, βίους και ακολουθίες αγίων, ύμνους της Εκκλησίας, ακόμη και σχολικά εγχειρίδια Γραμματικής, Ρητορικής, Φιλοσοφίας και μάλιστα θύραθεν συγγραφέων, αρχαίων Ελλήνων και Δυτικών. Αυτό που προείχε ήταν να φωτισθεί το Γένος και να σταθεί στην πίστη και στις παραδόσεις των Πατέρων, να διασωθεί ο ελληνορθόδοξος πολιτισμός. Έπρεπε στα σχολεία που άρχισαν να πυκνώνουν, στους δασκάλους, στους μοναχούς, στους κληρικούς να εξασφαλισθεί η δυνατότης να κατανοούν τα ελληνικά κείμενα με τη σχολική παιδεία\

4) O κίνδυνος της Ουνίας κατά την τουρκοκρατία

    Η λέξη Ουνία προέρχεται εκ της Πολωνολατινικής λέξεως Unia που σημαίνει την ένωση, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Πολωνία, όπου οι Ιησουΐτες συνέλαβαν και εφήρμοσαν σχέδιο γιά την ένωση των Ορθοδόξων μετά της Παπικής αιρέσεως.
    Πολλοί τότε λαϊκοί και κληρικοί δέχθηκαν την Ουνία και υπέγραψαν την σχετική ομολογία πίστης .Ο ουνίτης λόγιος Μιχαήλ Αποστόλης, ό γνωστός για τον πτωχοπροδρομισμό του και τις κολακείες του προς τον Βησσαρίωνα και τούς άλλους ισχυρούς τής Δύσης, εργάστηκε επί τουρκοκρατίας με επιδεικτικό ζήλο για την διάδοση τής ουνίας και δημιουργεί ζητήματα στους Κρητικούς. Η ουνία υπήρξε το πιο δραστικό όπλο της καθολικής εκκλησίας, γιατί ήταν το πρώτο σπουδαίο βήμα προς την Ένωση. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του καρδιναλίου Ισιδώρου, οι ενωτικοί (ουνίτες) ανέβαιναν στον εξογκωμένο αριθμό τών 20 χιλιάδων.
    Την ουνία επίσης χρησιμοποιούν με επιτυχία ως δόλωμα έναν αιώνα αργότερα οι ιησουίτες στην Πολωνία και στην νοτιοδυτική Ρωσία. Μολαταύτα στις ελληνικές χώρες, καθώς και τις κοινότητες του εξωτερικού, ή καθολική προπαγάνδα συναντά ισχυρή αντίδραση. Χαρακτηριστικά στην Κρήτη, όπου οι κάτοικοι ήταν προσκολλημένοι στην ορθοδοξία , μάταια ή δυτική εκκλησία προσπαθεί να διευρύνει τον κύκλο τών οπαδών της. Κατορθώνει βέβαια ό Αποστόλης να δημιουργήσει μια κοινότητα ουνιτών στο νησί, πολύ μικρή, αλλά το οικουμενικό πατριαρχείο στέλνει εκεί ως έξαρχό του τον μοναχό Μάρκο Ξυλοκαράβη, τον μετέπειτα Πατριάρχη, και κατορθώνει να προκαλέσει μεγάλη αναταραχή στην εστία εκείνη της ετεροδοξίας.
[Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Γ’, Θεσσαλονίκη 1968]


5) Μεταρρύθμιση και προτεσταντισμός

    Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, κοινώς Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα, ήταν ένα χριστιανικό μεταρρυθμιστικό κίνημα του 16ου αιώνα, που συνέβη στην Ευρώπη σε βάρος της Καθολικής Εκκλησίας, συνέπεια της οποίας ήταν η δημιουργία του Προτεσταντισμού (διαμαρτυρόμενοι) ως του τρίτου μεγάλου κλάδου του Χριστιανισμού (Ορθοδοξία, Καθολικισμός, Προτεσταντισμός ή Διαμαρτύρηση).
Ξεκίνησε στη Γερμανία το 1517, όταν στις 31 Οκτωβρίου ο Μαρτίνος Λούθηρος συνέταξε τις 95 θέσεις του, όπου θυροκόλλησε στην είσοδο της μητρόπολης της Βιτεμβέργης, στις οποίες καταδίκαζε την πώληση συγχωροχαρτιών και την απόλυτη εξουσία του Πάπα. Τελικά ολοκληρώθηκε το 1648 με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας.
Οι έντονες ζυμώσεις, έριδες και πόλεμοι Καθολικών και Διαμαρτυρομένων στην Δυτική Ευρώπη, καθώς και η δραστηριότητα της προπαγάνδας τους στην Ανατολή, προκαλούν, πως είναι επόμενο, ποικιλότροπες επιδράσεις στα πνεύματα των Ορθόδοξων θεολόγων του 16ου και ιδίως του 17ου αι. Η Ορθόδοξη Εκκλησία συγκλονίζεται από την σφοδρότητα των νέων κυμάτων. Οι Θεολόγοι της, εκτεθειμένοι μέσα στην θύελλα, οφείλουν όχι μόνον να πάρουν θέση, αλλά και ν’ αγωνιστούν οι ίδιοι και να καθοδηγήσουν το πλήρωμά τους. Οι περισσότεροι, μολονότι έχουν κάνει τις σπουδές τους μένουν στην Ιταλία και γνωρίζουν πολύ καλά τους αντιπάλους και τις μεθόδους των, δοκιμάζουν για πρώτη φορά την ορμή των ιδεών μιας Ευρώπης που περνά βαθύτατη κρίση και βαίνει προς την διαμόρφωσή της.     Οι Έλληνες βρίσκονται ανέτοιμοι και μάλλον αμύνονται. Ο μόνος ισχυρός φορέας φιλοσοφικών ιδεών είναι ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, περισσότερο κοσμικός φιλόσοφος παρά θεολόγος, ο οποίος προετοιμάζει το έδαφος της Ανατολής για την διείσδυση της δυτικής φιλοσοφίας και επιστήμης. Ανάμεσα στους Έλληνες κληρικούς και λογίους που καταγγέλλονται για Καλβινισμό πρέπει να μνημονευθή ο Ιωάννης Καρυοφύλλης, που ακολουθούσε προφανώς τον δάσκαλό του Θεόφ. Κορυδαλλέα. Συγκεκριμένα ο Καρυοφύλλης δεν δέχεται τον λατινικό όρο transubstantio (μετουσίωσις), δηλαδή το μυστήριο του μετασχηματισμού του άρτου και οίνου σε γνήσιο σώμα και αίμα του Χριστού
     Μολαταύτα η πάλη των ιδεών και οι ανάγκες των τότε συνθηκών γονιμοποιούν την διάνοια των Ελλήνων θεολόγων και οξύνουν την μαχητικότητά τους. Ορισμένοι απ’ αυτούς, ευφυείς και μορφωμένοι, μελετούν τις νέες θρησκευτικές ιδέες και επηρεάζονται λίγο ή πολύ απ’ αυτές ή τις απορρίπτουν και εξελίσσονται σε κορυφαίους προμάχους της Ορθοδοξίας. Ο καθένας τους διαμορφώνει την δική του προσωπικότητα και κάτι έχει να προσφέρει Τα έργα τους, τα περισσότερα αντιρρητικά, αναζωογονούν την θεολογική φιλολογία, αποτελούν την πρώτη ορμητική εκδήλωσή της στα χρόνια της τουρκοκρατίας και φέρνουν το προδρομικό μήνυμα της εποχής του ελληνικού διαφωτισμού. Ορισμένοι μετριοπαθείς και φωτισμένοι άνδρες που οδήγησαν το υπόδουλο γένος να αντισταθεί στην επερχόμενη λαίλαπα του προτεσταντισμού ήταν οι Γαβριήλ Σεβήρος, Μάξιμος Μαργούνιος, Μελέτιος Πηγάς.

6) Καλβινισμός

    Μετά τον τραγικό θάνατο του Λούκαρι ο Κονταρής συγκαλεί στις 24 Σεπτεμβρίου /4 Οκτωβρίου 1638 σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία καταδικάζει τον Καλβινισμό του Λούκαρι και αναθεματίζει τον ίδιο. Οδυνηρή ήταν ο θέση του Κριτοπούλου, που βρέθηκε στην ανάγκη να υπογράψει την καταδίκη του άλλοτε προστάτη του. Ίσως τα συνταρακτικά εκείνα γεγονότα και οι αλλεπάλληλες δυνατές συγκινήσεις και τύψεις τον έφεραν στον τάφο ύστερ’ από λίγους μήνες στην Βλαχία.
    Ο Κονταρής ως Πατριάρχης υπογράφει στις 25 Δεκεμβρίου 1639 εμπρός στον πρεσβευτή της Αυστρίας Schmid και στον τοποτηρητή του Λατίνου Πατριάρχη Sonnino την Καθολική ομολογία πίστεως, σύμφωνα με υπόδειγμα του Ουρανού Η’, η οποία σώζεται ακόμη στα αρχεία το Βατικανού. Τον Ιούνιο όμως του 1638 απομακρύνεται από τον θρόνο και εξορίζεται στην Αλγερία, όπου και απαγχονίζεται ύστερ’ από ένα χρόνο ακριβώς. Ο θάνατός του ακούστηκε στις ελληνικές χώρες σαν δίκαιη τιμωρία για όσα είχε κάνει. Στην θέση του Κονταρή ανεβαίνει ο Παρθένιος Α’, ο οποίος εκδηλώνεται σαφώς κατά του Καλβινισμού και επιβεβαιώνει την απόφαση της συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως (1638) με την σύνοδο του Ιασίου του 1642 (όπου πρωτοστατεί ο Μητροπολίτης Κιέβου Πέτρος Μογίλας), αλλά δεν προσχωρεί, όπως ο προκάτοχός του, στην υπογραφή ομολογίας πίστεως προς τον Καθολικισμό και προς την ένωση των Εκκλησιών. Την στάση των δύο τελευταίων Πατριαρχών την θεωρεί ο Hofmann σαν την «οριστική νίκη» της Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά του Προτεσταντισμού.
    Το έντονο αυτό αντικαλβινικό πνεύμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας εκφράζουν και τα πρακτικά της συνόδου της Λευκωσίας στα 1668, στην οποία έγινε συζήτηση για τα μυστήρια γενικά, για την αρχιερωσύνη κ. λ.π. Τα πρακτικά της τα συνέταξε ο γνωστός ιερομόναχος και αργότερα Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Ιλαρίων Κιγάλας. Την καταδίκη του Καλβινισμού του Λούκαρι την επιβεβαίωσαν και οι σύνοδοι Ιεροσολύμων και Κωνσταντινουπόλεως στα 1672.


7) Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων

    Ο Γεώργιος Γεμιστός (1355 - 1452), που επέλεξε για τον εαυτό του το παρώνυμο Πλήθων, ώστε να θυμίζει το όνομα Πλάτων, ήταν Έλληνας φιλόσοφος. Γεννήθηκε στη Κωνσταντινούπολη και αργότερα οι ιδέες του άρχισαν να γίνονται στόχος κάποιων σκληροπυρηνικών του Οικουμενικού Πατριαρχείου.Ο Πλήθων συνέρραψε πλατωνικές απόψεις μαζί με άλλες των στωικών, του Ζωροάστρη και δικές του, καταλήγοντας σε μια πολιτική και κοινωνική αναδιοργάνωση, από την οποία θα προέκυπτε μια πολιτεία βασισμένη σε μεταρρυθμισμένη εκδοχή του αρχαιοελληνικού πολυθεϊσμού, και στην οποία οι άνθρωποι «κάλλιστα τε και άριστα βιώεν, και εις όσον οίον τε ευδαιμονέστατα». Ό Πλήθων τελικά αισθάνεται αποστροφή για το χριστιανισμό και αναζητάa μια καινούργια ένωτική
αρχή. Θέλει να έγκαταστήσει μια καινούργια παγκόσμια
θρησκεία . [ΤΑΤΑΚΗΣ - Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ εκδ.Αρμός σελίδα 143)

    Μετά το θάνατό του οι δεσπότες της Πελοποννήσου παρέδωσαν το χειρόγραφο στο Γεννάδιο Σχολάριο, ο οποίος, αφού το διάβασε, δεν το αντέκρουσε, όπως είχε αρχικά πει, αλλά το έκαψε δημόσια, καθώς θεωρήθηκε «ειδωλολατρικό» και «σατανικό», που περιείχε στις σελίδες του «τα σαπρά των Ελλήνων ληρήματα». Κάλεσε μάλιστα όσους κατέχουν αντίγραφα, να τα καταστρέψουν και αυτά.

8) Ιωαννίκιος Καρτάνος

            Ο Ιωαννίκος Καρτάνος ήταν Έλληνας λόγιος του 16ου αιώνα.
Γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Ήταν ιερομόναχος και μέγας πρωτοσύγγελος. Φυλακίστηκε όταν διέτριβε στην Βενετία, και στην φυλακή έγραψε μετάφραση των κατά την κρίση του σημαντικότερων τμημάτων της Παλαιάς Διαθήκης στην καθομιλουμένη γλώσσα(Παλαιά τε και νέα διαθήκη).Ήταν πανθεϊστής και αντιτριαδικός.[Εκκλησιαστική ιστορία / Στεφανίδης, Βασίλειος Κ,εκδ. Παπαδημητρίου σελίδα 714].Ισχυρίζεται ότι ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε από τον Θεό αλλα εξεπορεύθει εκ του Θεού. Διακρίνει έτσι Θεό και κόσμο.

    Όταν απολύθηκε από την φυλακή δεν ησύχασε, αλλά πήγε στην μεγάλη Εκκλησία και ζήτησε να ανταμειφθεί για το πόνημά του, ζητώντας να προβιβαστεί σε αρχιερέα. Ο Πατριάρχης όμως απέκρουσε το αίτημα του Καρτάνου, αποκαλώντας τον ετερόδοξο και ανάξιο να προισταθεί του χριστιανικού ποιμνίου. Ο Παχώμιος Ρουσάνος (1508-1553) μάλιστα συμβούλευσε τον Μητροπολίτη Ναυπάκτου Αθανάσιο (επειδή τότε ο Καρτάνος διέτριβε στην επαρχία αυτή), να ονομάσει αιρετικό τον Καρτάνο και Καρτανίτες αυτούς που λαθρέα ή φανερά δέχονται τα συγγράμματα του Καρτάνου. Τον καρτανισμό πολέμησε ο Παχώμιος Ρουσάνος που ήταν δεινός εχθρός του Καρτάνου, γράφοντας και κάνοντας πολλά για να καταπολεμήσει αυτόν και τα ζιζάνια που έσπειρε.



9) Μοναχός Ματθαίος εκ Μελενίκου

    Ο Μοναχός Ματθαίος εκ Μελενίκου περιόδευε στην Μακεδονία (1541-1543 μ.Χ) διδάσκοντας τους μοναχούς και τον λαό ότι «ο Χριστός μετά σώματος ζων κατήλθε εν τω Άδη ανάξων τον Αδάμ και τους εξ αυτού», διδασκαλία την οποία είχε διατυπώσει ο Λούθηρος το 1533 σε κήρυγμά του στο Torgau (πόλη της Γερμανίας). Έτσι όμως ο μοναχός Ματθαίος ήταν σαν να αρνείται τον θάνατο του Χριστού πάνω στον σταυρό. Αντίθετα η Ορθόδοξος Εκκλησία πρεσβεύει ότι το σώμα του Χριστού έμεινε ολόκληρο μέσα στον τάφο και μόνο ο Θείος Λόγος μετά της ανθρώπινης ψυχής κατήλθε στον Άδη. Ο Μοναχός Ματθαίος κηρύττοντας αυτές τις λανθασμένες διδασκαλίες βρήκε πολλούς οπαδούς και δημιουργήθηκε κίνδυνος να παρασυρθεί το ποιμνίο. Ο Παχώμιος Ρουσάνος επιχείρησε να μεταπείσει τον μοναχό Ματθαίο αλλά απέτυχε και αμέσως με επιστολή του τον κατήγγειλε στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως προκειμένου αυτό να λάβει τα κατάλληλα μέτρα και να απορριφτούν οι εν λόγω πλάνες και κακοδοξίες. Τελικά με την παρέμβαση του Πατριαρχείου ο Ματθαίος μετανόησε και τέθηκε ένα τέλος στο ζήτημα αυτό.
[Εκκλησιαστική ιστορία / Στεφανίδης, Βασίλειος Κ,εκδ. Παπαδημητρίου σελίδα 714].

10) Παμπλέκης Χριστόδουλος [1733, Ξηρόμερο Ακαρνανίας – 1793, Λειψία]

    Λόγιος και δάσκαλος, ο Χριστόδουλος Παμπλέκης τέθηκε ανοιχτά υπέρ των θέσεων των ευρωπαίων διαφωτιστών προκαλώντας με τις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις την αντίδραση του ορθόδοξου κλήρου. Η στάση του αυτή οδήγησε τελικά στον αφορισμό του.
    Κατά τη διαμονή του στη Βιέννη θα δημοσιεύσει –για πρώτη φορά επώνυμα- στα 1786 το έργο του Περί Φιλοσόφου…. Σε αυτή την πραγματεία παρουσιάζει τις φιλοσοφικές θέσεις του Bacon, του Descartes, του Gassendi και άλλων δυτικών διανοητών από κοινού με τη νευτώνεια κοσμοαντίληψη και —κυρίως— τις ιδέες των Γάλλων Εγκυκλοπαιδιστών. Ακόμη, ακολουθώντας το πρότυπο των Διαφωτιστών μέμφεται τον αριστοτελισμό και την αρχαιολατρεία εν γένει, ενώ αποδέχεται τις αρχές της πειραματικής επιστήμης και το νέο μηχανιστικό κοσμοείδωλο που προβάλλεται στη δυτική Ευρώπη [Νούτσος, 1981: 18-22]. Ωστόσο, η αναφορά του σε επιχειρήματα της νεότερης μεταφυσικής για την ύπαρξη του Θεού και η κριτική της θρησκείας την οποία επιχειρεί, προκαλούν την έντονη αντίδραση εκπροσώπων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μέσα σε αυτό το κλίμα και με την προτροπή των ελληνικών συντηρητικών κύκλων της Βιέννης, ο Ε. Βούλγαρης καταδικάζει το βιβλίο του άλλοτε μαθητή του ως συμπίλημα «αποτρόπαιων και δύστηνων βιβλιαρίων» [Νούτσος, 1981: 14].
    Ενδεικτική της τεταμένης κατάστασης που είχε δημιουργηθεί στους κόλπους του Ορθόδοξου κλήρου, υπήρξε η έκδοση λίγα χρόνια αργότερα (αρχές του 1793) μιας υβριστικής σάτιρας εναντίον του Παμπλέκη.




 11) διαμάχη περί των κολλύβων και μνημοσύνων

    Η κίνηση των κολλυβάδων  διατάραξε ως γνωστόν, επί ένα περίπου αιώνα (1754-1845) την ηρεμία και, ειρήνη των μοναχών του άγιου Όρους, τους οποίους διαχώρισε σε δύο αντιμαχόμενες μερίδες, των κολλυβάδων και των αντικολλυβάδων. Η κίνηση αύτη συνίστατο στην απαγόρευση της κατά τας Κυριακές και τας δεσποτικές εορτές τελέσεως μνημόσυνου μετά κολλύβων  και ενεφανίσθη μάλλον τυχαία · ουδείς δε ηδύνατο να πρόβλεψη την μεγάλη έκταση, την οποίαν έμελλε να λάβει, και τας δυσμενείς επιπτώσεις, τις οποίας έμελλε να έχει επί των εν αγίω Όρει εφησυχαζόντων μοναχών.
Αφορμήν εις την κίνηση, ως μας πληροφορεί ο Χ. Τζώγας , έδωκε το γεγονός ότι, ένεκα τυπικών δυσχερειών τα μνημόσυνα των κεκοιμημένων δεν μπορούσαν να τελούνται κατά Σάββατο, ως ετελούντο έως τότε, άλλα κατά Κυριακή.  Η καινοτομία αύτη δεν βρήκε σύμφωνους άπαντας τους μοναχούς της σκήτης της αγίας ’Άννας, και  άρχισε η περί των μνημοσύνων έριδα, που από τας σκήτες και τα κελιά επεκτάθηκε αργότερα σε κάθε  αγιορείτικη αδελφότητα. Αιτία της έριδος υπήρξε η εμμονή των κολλυβάδων  εις την επάνοδο της τελέσεως των μνημοσυνών κατά το Σάββατο ή καθ' οιανδήποτε άλλην ημέρα εξαιρουμένου της Κυριακής και των δεσποτικών εορτών.
Οι πρωταγωνιστές της μερίδας των κολλυβάδων ήσαν κατά χρονολογική σειρά οι εξής:
α) Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1713-1784),
β) Αθανάσιος Πάριος (1722/25-1831),
γ) Μακάριος Νοταράς (Μητροπολίτης Κορίνθου) (1731-1805) και
δ) Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809).
Οι πρωταγωνιστές της αντιθέτου μερίδας, των αντικολλυβάδων, ήσαν δύο :
α) Μοναχός Βησσαρίων εκ Ραψάνης (1738 αρχές ΙΘ'αι.) και β) Αρχ. Θεοδώρητος εξ Ιωαννίνων (μέσα ΙΗ' αι. 1823).
Η έριδα των δύο παρατάξεων υπήρξε οξυτάτη· τούτο φαίνεται εκ των φράσεων και των χαρακτηρισμών, των παραδιδομένων υπό των διαφόρων συγγραφών και επιστολών αυτών αλλά και εκ του όλου ύφους αυτών
Αυτής της διενέξεως αποτέλεσμα ήταν η καταδίκη των κολλυβάδων (1776) (11) εις καθαίρεση και αφορισμό, δοθέντος μάλιστα ότι και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είχε ταχθεί υπέρ των αντικολλυβάδων (12). Επειδή όμως μετά την καταδίκη η θέση των κολλυβάδων είχε καταστεί δυσχερής, ιδίως εις τας προς τους πιστούς σχέσεις των, καθόσον ούτοι ουδεμία αξιοπιστία έδιναν εις τας αντιλήψεις αυτών, αναγκάστηκαν πάντες οι κολλυβάδες να συντάξουν ομολογία πίστεως προς την μητέρα Μεγάλη του Χριστού Εκκλησίαν, ήτις κατόπιν τούτου ήρε την καταδίκη και αθώωσε τους κολλυβάδες .[http://www.impantokratoros.gr/kinhma-kollybadon.el.aspx]

    ΕΠΙΛΟΓΟΣ


    Ζούμε σήμερα σε μια εποχή που υποβαθμίζεται ιστορικά ο ρόλος της Ορθοδοξίας και της Εκκλησίας κατά τη δύσκολη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Η απάντηση σ' αυτό έρχεται από την ιστορική διαπίστωση που μας λέει με σαφή τρόπο ότι η διατήρηση της ορθόδοξης πίστης του Έλληνα σήμαινε και τη διατήρηση της ελληνικότητας του, ενώ ο εξισλαμισμός του Έλληνα σήμαινε και την απώλεια της ελληνικότητάς του. Διατηρηθήκαμε επομένως ως Έλληνες, γιατί παρά τις δυσκολίες, με την πρόνοια του Θεού παραμείναμε ορθόδοξοι χριστιανοί. Και αυτό δεν είναι υπερβολή, αλλά η αλήθεια. Από τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, τότε που ο Χριστός «μίλησε» στην καρδιά των Ελλήνων, αυτά τα δύο, Χριστός και Ελληνισμός έγιναν ένα. Το αρχαίο παρελθόν δεν διαγράφθηκε, αλλά συνεχίστηκε ανανεωμένο. Εξαιτίας λοιπόν αυτής της δυνατής και αληθινής σχέσης στα δύσκολα χρόνια, όπως στην Τουρκοκρατία, μπορέσαμε να παραμείνουμε Έλληνες και να υπάρξει αυτή η διαχρονική συνέχεια του Ελληνισμού στους αιώνες. Η επίσημη Εκκλησία κλήθηκε εκ των πραγμάτων να συμβάλλει στην πνευματική αναγέννηση του Γένους και στη σωτηρία του και τελικά το κατόρθωσε με αποκορύφωμα την επανάσταση του 1821.